The Kebab Connection

In Barcelona was van 16-18 juni 2009 een werkconferentie van het project. Daar is momenteel de tentoonstelling Barcelona Connectada te zien over migratie naar Barcelona. In Berlijn en Zagreb komen presentaties over etnische ondernemers. In het nieuw te openen Museum of Liverpool zullen winkels een plek krijgen in een zaal over de wijk West Eventon. In het Amsterdams Historisch Museum komt in 2010/11 een tentoonstelling over de geschiedenis van buurtwinkels in de stad, inclusief bijvoorbeeld de transformatie van de zaak van De Gruyter aan de Haarlemmerdijk in een van de eerste Marokkaanse slagerijen. De koloniale wandtegels van De Gruyter, waaronder een scene met waterpijprokende Arabieren, zijn nog te zien bij de huidige eigenaar Mohammed Buzhu.
Om de ondernemers het museum in te halen moet het museum de deur uit. De verschillende manieren waarop musea dat doen, was een belangrijk gespreksonderwerp op de conferentie.

Van Berlijn naar Istanboel

Van het eigentijds, etnologisch, antropologische of sociologisch verzamelen – de termen lopen nogal eens door elkaar – kwamen mooie voorbeelden aan de orde. Elisabeth Tietmeyer van het Museum van Europese Culturen in Berlijn, toonde foto’s van een kebabspies en andere attributen aangeschaft door het museum. De Döner Kebab heeft zich namelijk vanuit Berlijn over Europa verspreid. In de jaren zeventig is een werkloze gastarbeiter begonnen met een kebabzaak, zoals Chinezen in Amsterdam en Rotterdam in de jaren dertig van de 20ste eeuw pindakoekjes gingen verkopen. Vanuit Berlijn heeft de Döner Kekab inmiddels Istanboel bereikt. Joan Roca, de bevlogen directeur van het Museo de la Ciutat, vertelde enthousiast dat de echte goede kebab in Barcelona zichzelf aanprijst met Berlijn Döner. ‘Are you also interviewing customers?’ vraagt Kay Jones uit Liverpool. De Döner Kebab is daar de favoriete snack voor als je dronken uit de pub komt rollen. Dat gaat nog gebeuren, vertelt Elisabeth.

Migratie

De Europese verschillen zijn groot. Migratie betekent overal wat anders. Barcelona was voor mensen uit Andalusië in de 19de eeuw het beloofde, maar vaak verboden land. Vlak voor de trein aankwam in Barcelona sprongen mensen eruit, veel immigranten werden opgepakt en de stad uitgezet. De tentoonstelling Barcelona Connectada hangt vol met kaarten en staafdiagrammen die de Pakistani van vandaag vergelijken met de Andalusiërs van toen. De tentoonstelling schetst een tamelijk rooskleurig beeld van immigratie: er zijn geen getto’s ontstaan in Barcelona. Net als in de 19de eeuw hebben tegenwoordig immigranten, vooral vrouwen, een intieme plek in het gezinsleven van hun werkgevers. Aangezien betaalbare woonvoorzieningen voor ouderen ontbreken, werken er vrouwen uit Peru en Equador bij Spaanse senioren. Carmen Sarasua, professor aan de Universtat Autonoma in Barcelona, die ik ken dankzij een gemeenschappelijke vriendin en collega historica, vertelde me bij onze ontbijtafspraak, dat er nu nog steeds sprake is van vooroordelen. Zij heeft onderzoek gedaan naar de vrouwen die in de 19de eeuw als min en als dienstbode werkten bij de stedelijke elite in de grote stad. In de advertenties waarmee deze vrouwen zichzelf aanprezen roemden ze hun regionale afkomst en volgens Carmen Sarasua waren er dames die alleen iemand uit bijvoorbeeld Estremadura wilden, net zoals er tegenwoordig vrouwen zijn die graag een Peruaanse of juist een Equadoriaanse willen. Ook in Engeland is de immigratie binnen het Verenigd Koninrijk een issue. Zelda Baveystock van het Museum of Liverpool vertelde over de groene lijn die zal lopen door het interactieve model van de wijk dat het museum samen met buurtbewoners wil maken. Aan de ene kant van de groene lijn wonen de Ieren, aan de andere kant de Engelsen.

Lokaal en globaal

En wat te verzamelen? Zvjevdana Antos van het Kroatisch Etnologisch museum uit Zagreb, waar volkscultuur uit de verschillende regio’s van Kroatië getoond wordt, wierp de fundamentele vraag op wat het museum van tegenwoordig moet verzamelen, nu steeds meer objecten global en niet meer local of regional zijn. Voor historische musea speelt dit onderscheid minder. Zowel objecten die geproduceerd zijn in een bepaalde stad komen in aanmerking voor de collectie als voorwerpen die daar gebruikt zijn. In het buurtwinkelproject van het Amsterdams Historisch Museum worden de geschiedenissen en objecten verzameld van allerlei soorten winkels uit de 20ste/21ste eeuw, niet alleen van migranten ondernemers.
Naast methodologische aspecten kwamen ook praktische en ethische zaken kwamen aan de orde. Hoe zit het met de verhouding tussen materieel en immaterieel erfgoed? Wat is in dit verband immaterieel erfgoed: de smaak van het broodje kebab? de omgangsvormen tussen ondernemer en klant? culturele praktijken rond uitgaan en winkelen? Op de conferentie over eigentijds verzamelen aan het slot van de werkconferentie, die gehouden werd in een oude garenfabriek waar over enkele jaren een museum over werk zal komen, hield Paul van de Laar, hoofd collectie van het Historisch Museum Rotterdam, een opzwepend verhaal over hoe hij als een Jehova getuige bij elk tiende huis in de wijk Tussendijken in de deelgemeente Delfshaven aanbelt om de bewoners te vragen over de inrichting van hun huis en hun eigen (immigratie)geschiedenis. Deze research moet leiden tot een nieuw model voor eigentijds verzamelen, gekenmerkt door de gelijkbenige driehoek Urban community, Knowledge (antropological) of the museum en Representations in de museum. Van de Laar introduceerde naast materieel en immaterieel erfgoed nog een derde begrip emotioneel erfgoed: het gevoel van ontheemdheid van immigranten en uitsluiting als gevolg van excessieve inburgeringseisen, dat het museum ook zou moeten vastleggen.

Antropologisch verzamelen

Er waren ook twijfels bij het eigentijdse antropologisch verzamelen. Zijn dit soort verzamelaars geen kolonisatoren die als de 19de eeuwse etnologen een vreemd gebied binnendringen om daar voorwerpen te verzamelen? vroeg archivist Jordi Blasco zich af. Het grote verschil is dat de mensen wiens objecten tegenwoordig in het museum terecht komen, min of meer weten wat een museum is, ook al komen ze er bijna nooit.
Gaat eigentijds verzamelen om een representatieve afspiegeling van de bevolking in de collectie of om participatie, outreach of hoe de verschillende pogingen om de niet-museumgangers naar het museum te krijgen ook maar heten. Het een loopt over in het ander. De young urban area curators van het Historisch Museum Rotterdam organiseren events om met de doelgroep in contact te komen. Zoals bij het project Roffa 5314. Roffa is straattaal voor Rotterdam en 5314 is het openbaar vervoergebied in Rotterdam Zuid. Roffa 5314 is een geuzennaam van de jongeren (vooral bij jongens) die trots zijn op Rotterdam-Zuid en zich met dit gebied associëren ter onderscheiding van hun leeftijdgenoten op de rechter Maasoever. 5314 keert terug in leefstijl, kleding, groepsgedrag en culturele uitingen. Bij de ingang van het event in de Maassilo staat de conservator met de museumportemonnee in de hand om, na enige onderhandeling over de prijs, een Roffalid te “strippen”: een bijzondere hoodie, een pet, of een Roffa T-shirt met de tekst “5314 is better than New York”. Een bijzondere groep is de Feyenoord aanhang die met fluwelen handschoenen moest worden benaderd. Na lang onderhandelen stond een supporter zijn handschoenen af. Het zijn bijzondere met een verdikking ter hoogte van de knokkels, zodat je een hooligan van een andere club beter kunt raken. De resultaten van het erfgoedproject zijn in Rotterdam-Zuid gepresenteerd in de Afrikaanderwijk. Het is nog de vraag of de jongens ook het museum in te krijgen zijn om bijvoorbeeld te kijken naar het verband tussen hun lifestyle objecten en de kleding van een 18de eeuwse dandy?

Samenwerken

In Liverpool gaan de curator contemporary collecting, de curator community history en de oral historian samen op pad, om objecten te verzamelen, interviews af te nemen en samen met de buurtbewoners te beslissen hoe hun buurt gerepresenteerd wordt in het museum. Etnologische musea hebben een lange traditie van participerend onderzoek en het nauwkeurig contextualiseren van objecten waar historische musea nog wat van kunnen leren.
In veel steden zijn samenwerkingsprojecten gestart met sociale wetenschappers. Zo hebben elf studenten Stadssociologie (UvA) onder leiding van Carolien Bouw enkele maanden gedurende een paar dagen per week gewerkt in verschillende buurtwinkels om zo, tussen het vakken vullen door, onderzoek te doen naar de sociale rol van de winkel, de verschillende ondernemersstrategieën en de rol van etniciteit. Het stadsmuseum van Helsinki werkt nauw samen met de afdeling etnologie van de universiteit bij verschillende projecten om het leven in de buitenwijken van de Finse hoofdstad te documenteren.
Het project Entrepreneurial Cultures in European Cities, dat loopt van 2008-2010 geeft een zeer interessant Europees vergelijkend perspectief op thema’s die relevant zijn voor musea: Hoe om te gaan met het erfgoed van mensen die hun wortels elders hebben? Wat betekenen oude spullen voor ouderen en jongeren van nu? Hoe verhouden objecten en verhalen zich tot elkaar? Wat zijn effectieve manieren om mensen bij het museum te betrekken?